طرحواره درمانی یا به عبارت بهتر شناخت درمانی متمرکز بر طرحواره، یک رویکرد سازمان دهی شده برای درمان است که بهترین مورد برای شناسی رفتاری افراد و روانکاوی آنها است. درمان طرحواره محور نتایج بسیاری در شناخت افراد برای اصلاح الگوهای منفی است که در کودکی یا در مدت زمان طولانی در آنها نهادینه شده است.
مدل طرحواره محور توسط دکتر جف یانگ به همراه همکاران آن خلق شده است، البته مدل اولیه طرحواره نیز توسط دکتر ژان پیاژه با عنوان نظریه «رشد شناختی و تحول شناختی» مطرح شده بود.
در طرحی که مجموعه دکتر یانگ ایجاد کرده اند، آنها با بررسی بر روی تعدادی از افراد متوجه شوند که افراد بر اساس رفتار شناختی، با استانداردهای موجود رفتاری بسیار فاصله دارند. همچنین گروه دکتر یانگ دریافتند اکثر افراد دارای الگوهای قدیمی در رفتار، تفکر و احساس هستند که به علت وجود الگوهای قدیمی نهادینه شدن و سرسخت است.
همچنین این گروه تحقیقاتی تصمیم گرفتند تمرکز آن بر مواردی باشد که با شناخت الگوهای قدیمی (از کودکی تا برزرگسالی در آنها نهادینه شده است) یا همان طرحواره ها بتوانند به افراد کمک کنند تا آنها را بهتر بررسی کرده و برای اصلاح این نوع تله های زندگی گامی موثر بردارند.
طرحواره چیست؟
در روانشناسی «طرحواره ها» الگوهای تفکری هستند که ذهن برای سازماندهی و درک اطلاعاتی که دریافت می کنند، ایجاد می کند. بنابراین چه انتظاری از این تجربه، فرد، موقعیت دارید؟ شما می توانید یک طرحواره را به عنوان نوعی «میانبر ذهن» ببینید. گویی ذهن شما الگوهایی را با مواردی می‌سازد که در انتظار پر شدن هستند. اما طرحوارهها، هر چقدر هم که برای کمک به شما در مسیریابی در دنیای پیچیده مفید باشند، جنبه‌های منفی خود را دارند.
چرا انسان ها در کودکی به طرحوارهها نیاز دارند؟ افراد باید از کودکی تا بزرگسالی بیاموزند که چگونه با انسان بودن رفتار کنند، چگونه همه چیزهایی را که در اطراف خود می‌بینند، معنا کنند و چگونه جایگاه خود را در محیط‌هایی که در آن هستند، پیدا کنند، به همه این موارد طرحواره گفته می شود. طرحوارهها نوعی سازگاری ذهنی هستند. یک ایده ساده از طرحواره این است که کودک باید یاد بگیرد که میوه قرمز و گرد یک سیب است.
سپس یک خوردنی دیگر مثل گوجه فرنگی می ببیند که با طرحواره سیب مطابقت دارد. کودک آن را می چشد؛ ولی مزه آن با سیب فرق دارد. بنابراین او تصمیم می گیرد که باید یک سیب خاص با دانه های بیشتر باشد. بعد به کودک توضیح داده می شود که آن خوردنی جدید یک گوجه‌فرنگی است و طرحواره جدیدی شکل می گیرد. تمام این موارد و برخورد با اشیای مختلف در کودکی شکل می گیرد.
همچنین نوع رفتار با افراد مختلف در کودکی شکل می گیرد و طرحواره آنها براساس موردی که برای کودکی تعریف می شود، به وجود می آید.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله رشد هیجانی پیشنهاد می شود.
چگونگی طرحواره درمانی
طرحواره هایی که در درمان مورد هدف قرار می گیرند، الگوهای بادوام و خودشکسته ای هستند که معمولاً در اوایل زندگی شروع می شوند. این الگوها متشکل از افکار و احساسات منفی یا ناکارآمد هستند که تکرار و تشریح شده اند و موانعی را برای دستیابی به اهداف و برآورده شدن نیازهای فرد ایجاد می کنند.
چند مورد از الگوهای نامناسب و منفی عبارت است از: «من اصلا فردی محبوبی نیستم»، «من همشه شکست می خورم»، «من اولویت کسی نیستم»، «برای کسی مهم نیستم»، «من کی می میرم»، «همسرم از من جدا می شود»، «من توانایی برآورده کردن آرزوهایم را ندارم»، «من اصلا آدم خوب نیستم»، «من خیلی بی مسئولیت هستم»، «من گناهکارم»، «همیشه من مقصرم» و…
با توجه به اینکه اکثر طرحواره ها در ابتدای زندگی (نوزادی یا کودکی) افراد شکل می گیرند؛ ولی این احتمال نیز وجود دارد که در سن بزرگسالی یک الگو در ذهن فرد ایجاد شود. سپس با استفاده از الگوهای نامناسب یا به علت رفتار اطرافیان، در وجود فرد نهادینه خواهد شد.
در نهایت طرحواره درمانی برای اصلاح الگوهای رفتاری منفی و نادرست مطرح شده تا به افراد مختلف که دارای این نوع الگوهای رفتاری که موجب ناهنجاری های رفتاری اساسی می شوند، کمک کند و الگوهای رفتاری مثبت و مناسب جایگزین آنها شود.
آشنایی با انواع طرحواره
طرحواره درمانی شامل سه مرحله است. نخستین مرحله شناسایی رفتاری است که در آن الگوهای رفتاری بررسی می شوند. به این صورت در جلسات اولیه با استفاده از پرسشنامه‌های مختلف، الگوهای نامناسب شناسایی خواهد شد. سپس با آگاهی از نوع الگوهای رفتاری و مرحله اصلاح الگویی شروع می شود که در آن به بیمار توضیح داده شده و دارای چه نوع طرحواره ای است. بعد به ویراهکارهایی ارائه خواهد شد که با توجه به آن باید کارهایی را انجام دهد تا بتواند طرحواره را اصلاح کند. سپس با همکاری و تلاش خود بیماری اصلاح الگوی انجام می شود و الگوهای مثبت و مناسب جایگزین آن خواهد شد.
- رها شدن یا ناپایداری (AB)
عدم ثبات و فردی مطمئن نبودن در این طرحواره بسیار است. به این صورت که شامل این احساس می شود که افراد نمی توانند به ارائه حمایت عاطفی، ارتباط، قدرت یا محافظت عملی ادامه دهند؛ زیرا از نظر عاطفی ناپایدار و غیرقابل پیش بینی هستند (مانند پرخاشگری ناخواسته همراه با عصبانیت شدید)، غیرقابل اعتماد یا به طور نامنظم حضور دارند.
- بی اعتمادی یا سوءاستفاده (MA)
این توقع که دیگران صدمه بزنند، سوءاستفاده کنند، تحقیر کنند، تقلب کنند، دروغ بگویند، دستکاری کنند یا از آنها سوء استفاده کنند. معمولاً متضمن این تصور است که آسیب عمدی یا ناشی از سهل انگاری ناموجه و شدید است. ممکن است این حس را شامل شود که فرد همیشه در مقایسه با دیگران فریب خورده و احساس ناامنی همواره با او باشد.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله روانشناسی رشد پیشنهاد می شود.
- محرومیت عاطفی (ED)
تصور اینکه از حمایت عاطفی به اندازه کافی برخوردار نیستند. به این صورت که همواره مورد بی توجهی و بی مهری قرار گرفتند و هیچ کسی نسبت به آن همدلی نداشته است. همچنین احساس می کنند که هیچ گوش شنوایی در هیچ برهه از زمان برای آنها وجود ندارد. این نوع افراد نمی توانند به کسی محبت داشته باشند و باور دارند که هیچ کسی از او راهنمایی نخواهد گرفت و مورد مشورت قرار نمی گیرند.
- نقص یا شرم (DS)
حس نقص در همه زمینه ها، آدمی خوبی نبودن و مورد علاقه دیگران نبودن و ارزش کافی نداشتن و همواره مورد حقارت یا تحقیر واقع شدن از جنبه های مهم این نوع طرحواره است یا اینکه اگر با دیگران ارتباط برقرار کند، برای دیگران دوست داشتنی نخواهد بود و مورد پذیرش نخواهند بود.
خودآگاهی، مقایسه و ناامنی در مقابل دیگران همراه با شرم وجود خواهد داشت، ممکن است این عیوب شخصی (مانند خودخواه بودن، پرخاشگری و عصبانت بدون دلیل) یا عیوب عمومی (مثل نداشتن ظاهر مطلوب و به نوعی هنجارشکن اجتماعی) باشند.
- انزوای اجتماعی یا بیگانگی (SI)
احساس تنهایی بسیار زیاد، به صورتی که در هیچ زمینه نمی توان با دیگران ارتباط برقرار کرد و جزو هیچ گروهی از جامعه محسوب نشود.
- وابستگی یا بی کفایتی (DI)
در این مورد افراد توانایی انجام کارهای روزمره به صورت صحیح و کامل بدون کمک بزرگ تر را ندارند یا به علت کاهش اعتماد به نفس تصور می‌کنند که نمی توانند این کار را انجام دهند.
- سندروم ابتلا به همه بیماری های غیرقابل درمان و حوادث عاطفی و اجتماعی فجیع (VH)
به محض شنیدن وجود هر بیماری در اطرافیان، ترس از ابتلا به آن بیماری در خود را داشتن، جزو خصوصیات بارز این نوع طرحواره است. برای مثال ترس از ایست قلبی، بیماری های غیرقابل درمان مانند ایدز، سرطان و هپاتیت و ترس از حوادثی عاطفی مانند شکست عشق و حوادثی اجتماعی مانند سقوط هواپیما یا زلزله در این طرحواره به شدت مشاهده می شود.
درهم تنیدگی یا خودتوسعه نیافته (EM)
وابستگی بسیار شدید عاطفی به والدین یا یکی از افراد سرپرست و یا دیگر نزدیکان، در حدی که استقلال اجتماعی و فردی نخواهند داشت. به صورتی که در نبود آن شخص، قادر به ادامه زندگی نخواهد بود و زندگی برای او پوچ و بی معنا خواهد بود.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله موانع ازدواج جوانان پیشنهاد می شود.
- شکست (FA)
در این نوع طرحواره فرد در تمام زمینه های زندگی مانند تحصیل، شغل و ازدواج شکست خورده و تصور خود نیز چیزی جز شکست نخواهد بود و خود را نسبت اطرافیان و همسالان خود فردی شکست خورده می داند. چنین فرد با ویژگی های ذکر شده، خود را فردی کند ذهن و بدون استعداد تلقی می کند که ریشه در کودکی او دارد.
حق یا عظمت (ET)
اعتقاد به اینکه از افراد دیگر برتری دارد. این نوع رفتار به علت برخورداری فرد از امکانات بالا از کودکی تا دوران بزرگسالی است و اعتماد به نفس بالایی آن به علت القای برتری از سوی بزرگسالان به وی نشات می گیرد. برخی دیگر از افرادی که شامل این طرحواره هستند که باور دارند که همیشه نسبت به دیگران حق بیشتری دارند و توجهی به این خواسته که منطقی یا غیر منطقی است، توجهی ندارند و همواره می خواهند که تسلط امور در دست خود بگیرند.
این نوع افراد بدون توجه به نیاز و خواسته های دیگران اعمال قدرت می کنند.
- خودکنترلی ناکافی یا خودانضباطی (IS)
در این نوع طرحواره فرد به شدت به خود سخت می گیرد و همواره در حال انکار دردهای خود است. همچنین دچار خود انظباطی و خود کنترلی شدید است. در زمان بروز مشکلات و حوادث نیز همواره خود را مقصر می دانند و بیش از حد به دیگران محبت می کند و در جهت جلب رضایت همگان تلاش بسیار دارد.
- تسلیم (SB)
تسلیم در برابر خواسته های دیگران و اجازه کنترل از سوی اطراف برای جلوگیری از عصبانت یا طردد شدن از سوی آن در این نوع طرحواره بسیار وجود دارد. به این صورت که تسلیم دو شکل متفاوت دارد.
الف) نادیده گرفتن نیازها و خواسته های شخصی
ب) ابزار نکردن عواطف و خواسته های خود و سرکوب عصبانت و خشم فردی
در نهایت تسلیم بیش از حد منجر به بروز رفتارهای غیر معمول مانند مصرف مواد مخدر، نوشیدنی های الکلی، روان پریشی و ناآرامی می شود.
- ایثار و از خودگذشتی بیش از حد (SS)
محبت بیشتر از حد و برآوردن تمام نیازهای اطرافیان بدون توجه به نیازهای خود، تنها برای کسب رضایت اطرافیان، یکی از مواردی که در این نوع طرحواره وجود دارد. این نوع افراد با این سعی در برطرف کردن نیازها دیگران دارند، بدون آنکه بدانند آنها هیچ ارزشی برای محبتشان قائل نیستند و آن را تنها وظیفه می دانند. گاهی این نوع رفتار به علت احساسات شدید فرد در هم نوع دوستی و ایجاد ارتباط با دیگران و نیاز به محبت بروز می‌کنند.
افرادی که در این نوع طرحواره قرار می گیرند، اغلب آسیب پذیر و سرخورده می شوند و همواره ناراحت هستند که کسی به آنها توجهی ندارد.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله خودت را بشناس پیشنهاد می شود.
- تایید طلبی یا جلب توجه
انجام هر کاری به علت جلب توجه دیگران و تایید آنها، طرحواره ای است که از کودکی در نهان افراد قرار داده می شود. به این صورت که برای انجام هر کاری نیاز به تایید بزرگ تر ها دارند و در زمانی از سوی بزرگ تر مورد توجه قرار نمی گیرند، سرخورده خواهد شد. بنابراین این ویژگی در بزرگسالی همراه آنها خواهد بود. این نوع افراد همواره با افزایش منبع درآمد، موقعیت اجتماعی مناسب و موارد دیگر سعی در جلب توجه و تایید از سوی دیگران دارند و در اکثر اوقات رضایت شخصی از خود ندارند.
- منفی گرایی یا بدبینی مفرط (NP)
توجه و تمرکز دائمی بر موارد منفی مانند شکست در شغل و زندگی شخصی، مرگ، بیماری، طلاق، خیانت و عدم توجه به موارد مثبت زندگی جزو ویژگی های افراطی این طرحواره است. بر همین اساس افراد همواره از انجام کارهای مختلف هراس دارند؛ زیرا می پندارند که شکست می خورند و معمولا این اتفاق برای آنها می افتد و منجر به شکست می شود؛ زیرا آنها به این مورد باور دارند.
- بازداری عاطفی (EI)
در این طرحواره، افراد به علت عدم پذیرش از سوی اطرافیان یا کنترل خود از بروز احساساتشان جلوگیری می کنند. این احساسات می تواند از نوع منفی یا مثبت باشد. برخی از بازداری های عاطفی شامل موارد زیر می شود.
1) کنترل عصبانیت و خشم
2) کنترل هیجان های مثبت و منفی
3) عدم ابراز احساسات مختلف با اطرافیان حتی در مواقع بحرانی
4) عدم توجه به احساسات و تصمیم گیری عاقلانه و منطقی به دور از هر گونه احساسات
- استانداردهای افراطی یا بیش از حد بحرانی
استفاده از اصول و قوانین مشخص در تمام موقعیت های زندگی به صورت افراطی و آزار دهنده، از مشخصات اصلی این نوع طرحواره است. کمال گرایی و انجام تمام کارها به بهترین نحوه ممکن جزو خصوصیات افرادی است که افراطی گرایی بالایی در رعایت استاندارها دارند. زندگی با این نوع افراد بسیار سخت است و آنها با چنین رفتار افراطی به زندگی شخصی و مشترک خود به ویژه در موضوعاتی مانند سلامت، آرامش روانی، اعتماد به نفس و شغل خود آسیب جدی وارد می کنند.
استانداردهای افراد افراطی عبارت است از:
1) تمرکز بر جزییات، انظباطی شخصی و فردی و محیط زندگی بالا، ایده آل گرا
2) پایبندی و اعتقادات بسیار محکم از لحاظ فرهنگی، اجتماعی و مذهبی
3) تعهد بسیار زیاد به کار و شغل و تلاش برای انجام آن بالاتر از حد توان
- تنبیه (PU)
باور زیاد بر این مورد که برای هر اشتباهی باید مجازات در نظر گرفته شود. بنابراین در برابر هر گونه اشتباهی، واکنشی مانند عصبانت، پرخاشگری همراه با تنبیه برای خود یا دیگران را مجاز می دانند. این گونه افراد در هیچ زمینه به بخشش در هنگام بروز اشتباهات از سوی خود یا دیگران را شایسته نمی دانند که در مقابل این نوع رفتار، مهربانی و همدلی جای در دل آنها نخواهد داشت.
با توجه به ارائه انواع طرحواره ها و آشنایی کامل شما کاربران گرامی با آنها، پیشنهاد می شود برای شناخت نوع طرحواره رفتاری خود و درمان آن، به مرکز خدمات روانشناسی نیلوفر آبی، تحت نظارت دکتر روانشناس خانم باقرزاده مراجعه کنید.
نیلوفر آبی، همراه شماست تا یک زندگی ایده‌آل داشته باشید.
برای کسب اطلاعات بیشتر می توانید از طریق لینک زیر با این مرکز در تماس باشید.
