روانشناسان در تعریف و تبیین هیجان1 از شیوه های مختلف یاری گرفته اند. در نتیجه دیدگاهی به نام رشد هیجانی، به وجود آمد. سروف در ۱۹۹۷، هیجان را واکنش های ذهنی به تجارب مربوط به تغییرات فیزیولوژیک و رفتاری تعریف کرده است.
به نظر لیپر (۱۹۷۰) هیجان ها با ایجاد تغییرات فیزیولوژیک و رفتارهای سازمان یافته به فرد کمک می‌کنند تا وی بتواند در مواقع لازم به انجام واکنش‌های ضروری مبادرت ورزد.
اکثر این تعاریف زنجیره ای از چهار مولفه اساسی را بیان می کنند:
۱) محرک هایی که به بروز واکنش منجر می شود.
۲) احساسات، تجارب آگاهانه مثبت یا منفی که از آنها اطلاع می یابیم.
۳) انگیختگی فیزیولوژیایی که از ترشح هورمون ها توسط غدد داخلی حاصل می شود.
۴) پاسخ رفتاری به هیجان ها
به عبارتی هیجانات با هدایت و تنظیم رفتارها، نیازهای حفاظتی را برآورده می سازند.
تمامی انسان های بهنجار از توانایی احساس هیجانات برخوردارند، اما افراد از نظر تعداد موارد احساس یک هیجان به خصوص، از نظر رویدادهایی که آن را ایجاد می‌کنند و تظاهرات جسمانی مانند تغییر در ضربان قلب که بروز می دهند و از این نظر که در نتیجه آن هیجان چگونه عمل می کند، با هم تفاوت دارند. ممکن است کودکی به سادگی عصبانی شود؛ ولی دیگری چنین نباشد.
همچنین فرهنگ بر احساس افراد درباره یک موقعیت و ادراک آنها از هیجان هایشان تاثیرگذار است. برای مثال در برخی از فرهنگ های آسیایی2 که در آنها بر سازگاری اجتماعی تاکید می‌شود، ابراز خشونت و عصبانیت نکوهش شده و شرم و حیا اهمیت بسیاری دارد.
در حالی که در فرهنگ اروپایی در اغلب موارد وضعیت برعکس است، به این معنا که با تاکید بر فرد گرایی3 ابراز خویشتن4 ابراز وجود و عزت نفس تاکید می شود (اقتباس از کول، بروچی و تا مانگ ۲۰۰۲).
از آنجا که هیجان‌ها ماهیتی ذهنی دارند؛ اما مطالعه آنها دشوار است، پژوهشگران درباره تعداد هیجان های موجود، زمان بروز آنها، تعریف و انگیزه های آنها و حتی درباره ماهیت یک هیجان خاص اتفاق نظر ندارند.
خلاصه آنکه خزانه هیجانات اولیه، ماهیتی جهانشمول دارند؛ اما در نحوه ابراز آنها تفاوت های فردی و فرهنگی به چشم می خورد.
در این مقاله قصد داریم به تعریف انواع هیجان، عوامل ایجادکننده و علائم رفتاری هر هیجان و شیوه صحیح ابراز آنها و تاثیرات اجتماعی هر یک از آنها بپردازیم.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله روانشناسی رشد چیست؟ پیشنهاد می شود.
کارکردهای هیجانی
هیجان ها در هدایت و تنظیم رفتار انسان کارکردهای محافظتی متعددی دارند.
۱) کارکرد هیجان در روابط اجتماعی: بیان نیازها مقاصد تمایلات و اخذ پاسخ از طرف مقابل این کارکرد ارتباطی هسته اصلی رشد روابط اجتماعی را تشکیل می دهد و برای اطفالی که در برآوردن نیازهای اساسی خرده بزرگسال متکی هستند، اهمیت خاصی دارد.
2) کارکرد محافظتی و انطباقی: هیجان ها یی که مربوط به هیجان های مانند ترس (فرار از خطر)، خشم (انتقال پیام به دیگران که نشان می دهد مشکلی وجود دارد)، موجب بسیج قوا و اعمال و رفتارهای خود مراقبتی فرد در مواقع ضروری است. این نوع هیجانات انطباقی، تضمین بقا هستند.
۳) علاقه و برانگیختگی: کارکرد سوم که به هیجان هایی چون علاقه و برانگیختگی تعلق دارد، این است که چنین هیجان هایی سبب بررسی و مکاشفه محیط اطراف و به تبع آن باعث یادگیری می شود که به نوبه خود سبب محافظت و تداوم زندگی فرد می گردد.
لیپر (۱۹۷۰) برای تعریف هیجان از تعریف انگیزشی استفاده می کند.
4) تاثیر در رشد اجتماعی ـ اخلاقی: این کارکرد با آگاهی از خطا بودن و تجربه احساس گناه در موارد خدشه دار شدن «درستکاری» شکل می گیرد.
انواع هیجانات
هیجانات اصلی (اولیه)
این هیجانات کاملا ذاتی هستند و با ما به دنیا می آیند و جهانشمول هستند. برای بقای زندگی ما و مراقبت از خود لازم و ضروری هستند. اکمن (۱۹۷۲) معتقد است مردم در سراسر جهان از طریق بیان چهره ای شش هیجان اصلی شادی، اندوه، خشم، حیرت، نفرت و ترس را از یکدیگر تمیز می‌دهند.
ایزارد (۱۹۸۰- ۱۹۷۷) چهار مورد هیجانات اصلی شامل ترس، تعجب، خوشحالی و اندوه را بیان می کند.در تحقیقات بعدی و به علت موفقیت محدود در افتراق هیجانات اصلی از طریق چهره، هیجانات اولیه به دو دسته درماندگی و رغبت طبقه بندی شدند.
لویس (۱۹۹۷) بر اساس یک الگوی نظری بیان می کند که کودکان اندکی پس از تولد نشانه هایی از رضایت خاطر، علاقه مندی و پریشانی را که بسیار مبهم هستند، بروز می دهند. بعد به شش هیجان واقعی تر مانند شادی، تعجب، غم، تنفر و در نهایت خشم و ترس دیده می شوند که قابلیت تمایز خواهند داشت. این نوع هیجانات در ۶ ماه نخست زندگی ظاهر می شود.
هیجانات پیچیده (ثانویه)
انسان در مراحل رشد در ارتباط با محیط، شرایط تربیتی و تجارب زندگی هیجانات دیگری را تجربه خواهد کرد که به آنها هیجانات ثانویه گفته می‌شود. همچنین به این فرایند رشد هیجاتی گفته می شود.
به نظر می رسد که ظهور و بروز این نوع هیجان ها به رسش مغز و رشد شناختی وابسته باشند. هیجانات پیچیده شامل دو طبقه هیجان های خود هوشیار و خود ارزیابانه می شوند.
۱) هیجانات خود ـ هوشیار: این دسته از هیجانات پس از خود آگاهی شکل می گیرند. یعنی پس از رسیدن به درک و شناختی از اینکه هویتی مشخص دارد و از دنیای پیرامون خود جدا و متفاوت است (هیجاناتی مانند خجالت، همدلی، حسادت).
به نظر می رسد این هیجانات بین ۱۵ تا ۲۴ ماهگی و همزمان با دوره بازنمایی ذهنی پیاژه شکل می گیرند.
۲) هیجانات خود ـ ارزیابانه: به موازات کسب خود آگاهی (معیارها، قواعد و اهداف خود) و افزایش دانش طفل درباره معیارها و قواعد و اهداف مورد قبول جامعه، هیجان های خود ارزیابانه شکل می گیرد.
این تفکیک و شناخت در حدود ۳ سالگی ممکن می شود. در این سن به بعد طفل نتواند به ارزیابی اندیشه ها، برنامه ها، خواسته ها و رفتارهای خود با توجه به ارزش ها و باورهایی که از نظر جامعه مقبول است، بپردازد (هیجاناتی مانند غرور، شرم و گناه).
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله خودت را بشناس پیشنهاد می شود.
رشد هیجانی چیست؟
رشد هیجانی را می توان فرایندی نظامدار دانست که در آن هیجان های پیچیده از هیجان های ساده تر پدید می آیند.
لزوم و اهمیت شناخت هیجانات
این اهمیت از دو وجه قابلیت بررسی دارد.
الف) شناخت هیجانات خود
شناخت انواع هیجانات و توان تمایز بین آنها در خود به فرد در جهت خود مراقبتی، درخواست کمک از دیگران در زندگی اجتماعی، رفع نیازها و رسیدن به آرامش درونی کمک شایانی خواهد کرد. چه بسا که اگر فرد شناخت و درک درستی از هیجان و احساسی که در حال تجربه کردن آن است، نداشته باشد و از مهارت کافی برای ابراز و آشکار کردن آن برخوردار نباشد.
موجب ایجاد سوءتفاهم، تنش مضاعف، برطرف نشدن نیاز یا تحریف و انکار هیجان شده و همه اینها دست به دست هم داده تا اوضاع روانی و احوال دورنی او مخدوش و مخاطره آمیز شود.
ب) شناخت هیجانات در دیگری
از سویی اگر فرد شناخت درستی از هیجانات خود نداشته باشد، عدم توانایی شناخت و تفسیر صحیح هیجان ها و احساسات دیگران امری بدیهی خواهد بود.
از آنجایی که انسان و هیجانات او بسیار پیچیده هستند و چه بسا افرادی که به هیجانات خود آگاه و مسلط هستند، قادر به درک کامل از هیجانات دیگران نباشند و نباید وجود این حقیقت را که افراد در همه موارد به تشخیص صحیح هیجان ها قادر نیستند، انکار کرد.
این روند به معنی آن است که آنچه دیگران می گویند، فکر می کنند و انجام می دهند، ممکن است در معرض سوءبرداشت قرار گیرد. مطالعات نشان می دهند که توانایی بیان و تفسیر صحیح پاسخ ها در طی دوره کودکی ایجاد و تقویت می شود (استرایر۱۹۹۳).
کودکان و بزرگسالان رشد نیافته در توانایی خود برای تفسیر چگونگی احساس دیگران اغراق می کنند، ولی با افزایش سن، تقویت و آموزش مناسب انتظار می رود که توانایی فرد برای شناخت هیجانات خود و دیگران و شیوه صحیح و صادقانه آنها و در نظر گرفتن بیش از یک واکنش هیجانی احتمالی از سوی دیگران، قدرت سازش افزایش یافته و احتمال سوءبرداشت و سوءتفاهم و عدم سازگاری کاهش یابد.
در ادامه به تعریف خشم، بیان مولفه ها، عوامل ایجادکننده، علائم رفتاری هر هیجان و شیوه صحیح ابراز آنها و تاثیرات اجتماعی آن بپردازیم.
خشم
این هیجان احساسی درونی است که در واکنش با ناآرامی ایجاد می‌شود. در زندگی روزمره عوامل زیادی وجود دارد مانند بی عدالتی ها، ناکامی ها، تبعیض ها، آسیب رساندن ها که ما را خشمگین می کند.
مشکل وجود این هیجان در دورن ما نیست، بلکه مسئله اصلی شناخت این هیجان، نحوه ابراز و شیوه کنترل میزان بیش از حد آن است.
مؤلفه های های هیجان خشم
خشم دارای سه جز فیزیولوژیکی، شناختی و رفتاری است.
- علائم خشم فیزیولوژیکی
- بالا رفتن ضربان قلب
- افزایش فشار خون
- انرژی زیاد در دست ها
- منقبض شدن عضلات بدن
- و…
علائم خشم شناختی
- اشتغال ذهنی به حرف یا رفتاری که موجب خشم فرد شده است.
- مرور و تمرکز بر بی عدالتی و آسیب هایی که دیده است.
- نشخوار ذهنی منفی، خودگویی های
- متضاد و درگیر با خود
علائم خشم رفتاری
این علامت با اصطلاح پرخاشگری بیشتر شناخته می شود و با میل به حمله و آسیب دیده می شود.
این میل به سه شکل کلامی و غیر کلامی و ترکیب هر دو (کلامی و غیرکلامی) اتفاق می افتد .
کلامی: مانند فحاشی، توهین، تحقیر و …
غیر کلامی: مانند دست درازی، برخورد فیزیکی به فرد یا به اشیا، پرتاب اشیا و…
هر سه این حالت ها هم معطوف به خود و هم معطوف به دیگری وجود دارد.
معطوف به خود مانند (خود زنی یا فحاشی به خود) معطوف به دیگری مانند (خشونت کلامی و غیرکلامی به اشخاص یا اشیا)
اگر این علائم را در خود می بینید یا کسی به شما هشدار داده که علائم خشم در شما غیرعادی و غیرمتعارف است، حتما برای متعادل و متعارف کردن آن به روانشناس مراجعه کنید؛ زیرا در بین چند هیجان اصلی، خشم هیجانی پر قدرت است و می تواند بسیار خطرناک و آسیب رسان باشد.
پاورقی
1- Emotions (Emotione)
2- Social harmony
3- Self – expression
4- Self- assertion
برخی واژه های مربوط به هیجانات
شادی، غم، خشنودی، خشمگینی، آرام، هراسان، رنجیده، مغرور، مطمئن، مشتاق، مضطرب، تنهایی، امیدوار راحت، ناراحت، حسود، ناامید، بی علاقه، شیفته، بی حوصله، متعجب، عصبانی
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله بیان صفات خود پیشنهاد می شود.
چتری امن برای خانواده
مرکز مشاوره و روانشناسی نیلوفر آبی با دارا بودن مجوز رسمی سازمان بهزیستی کشور با مدیریت سرکار خانم دکتر خدیجه سادات باقرزاده تاسیس شده است. کلینیک نیلوفرآبی با دارا بودن جمعی از مشاوران خبره، اساتید دانشگاه و درمانگران مفتخر است در خدمت شما عزیزان باشد.
لازم به ذکر است که کلیه خدمات این مجموعه توسط متخصصان دوره دیده در زمینه‌های مختلف روانشناسی عرضه می‌شود.
همچنین به استحضار می‌رساند در مرکز مشاوره نیلوفر آبی به طیف گسترده‌ای از مشکلات روانشناسی، روانپزشکی، کودک و نوجوان و بزرگسال به صورت فردی، زوج، خانواده و گروهی رسیدگی می‌شود.
نیلوفر آبی، همراه شماست تا یک زندگی ایده‌آل داشته باشید.
