مفهوم رشد برای روانشناسی تحولی، اساسی است. دلیل آن این است که رشد به زیادتی، نمو و افزایش تاکید دارد، درصورتی که روانشناسی تحولی، به تغییرات، چه افزایش و چه کاهش، هم پیشرفت و هم پسرفت توجه دارد.
پس بهتر است از واژه تحول برای مفهوم روان شناسی رشد استفاده کرد.
حوزه رشد انسان به مطالعه علمی فرایندهای رشد اطلاق می شود. روانشناسی رشد، علمی است که به مطالعه رشد انسان می پردازد و به بررسی علمی شیوه های تغییر افراد و ویژگی هایی که در طول عمر کمابیش ثابت می مانند، می پردازد.
نخستین تلاش ها از سال1787 در زمینه مطالعه علمی رشد و روانشناسی رشد، زندگینامه های اطفال فقط دوران کودکی را شامل می شد و به تدریج گسترش یافت و تمامی مراحل زندگی را دربرگرفت.
از اوایل قرن بیستم «استانلی هال» یکی از پیشگامان مطالعه درباره کودکان کتابی پرفروش هرچند غیر علمی را به عنوان «نوجوانی» به چاپ رساند، نوجوانی یک دوره رشدی مجزا تلقی شد، او یکی از نخستین روانشناسان بود که به مطالعه دوران پیری نیز علاقه نشان داد و با نوشتن کتاب «پیری: نیمه آخر عمر»، فراخنای رشدی را تا پایان زندگی گسترش داد.
امروزه روانشناسی رشد بر این باور است که رشد و تحول در تمام طول عمر ادامه دارد. این مفهوم که رشد و تحول فرایند مادام العمر است و می‌توان به شیوه علمی آن را مورد مطالعه قرار داد و به رشد در فراخنای زندگی پرداخته شود.
اهداف روانشناسی رشد
1- توصیف 2- تبیین 3- پیش بینی 4- اصلاح رفتار
اغلب روانشناسان برای توصیف اینکه کودکان بهنجار در چه سنی اولین کلمه را به زبان می آورند یا اینکه در یک زمان معین دایره لغات آنها تا چه حد گسترده است، به مشاهده گروه های بزرگ از کودکان می پردازند تا آنکه به هنجارها یا رفتارهای معمول در سنین مختلف پی ببرند.
سپس تلاش می کنند تا تبیین کنند که چه عواملی سبب پیدایش این رفتارها می شود. مثلاً کودکان چگونه زبان می آموزند و کاربرد آن را یاد می‌گیرد. دانش و آگاهی امکان پیش بینی آن را فراهم می آورد که توانایی کلامی کودک در هر مرحله خاص آشکار کننده چه نکاتی درباره رفتار آتی او است. مثلاً اینکه آیا احتمال دارد کودکی که دچار تاخیر در رشد زبان است، می تواند صحبت کردن را بیاموزد؟
سرانجام آن که آگاهی از نحوه رشد و تحول زبان می تواند در جهت اصلاح رفتار به کاربرده شود، درست مانند عملی که گفتار درمانگران برای کمک به افراد دچار مشکل تکلمی انجام می دهند.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله مدیریت روابط با خانواده همسر پیشنهاد می شود.
انواع تغییرات رشدی
- متخصصان رشد به مطالعه دو نوع تغییر رشدی می پردازد (تغییرات کمی و کیفی).
- تغییرات کمی به هرگونه تغییر در تعداد یا مقدار اطلاق می‌شود (مانند افزایش قد و وزن، خزانه لغات، رفتار پرخاشگرانه)
- تغییر کیفی به تغییر در نوع ساختار یا سازمان اطلاق می شود (مانند تغییر از ارتباطات غیر کلامی به ارتباطات کلامی)
حیطه های رشد
تغییر و ثبات در حیطه ها یا ابعاد گوناگون به چشم می خورد. متخصصان رشد از سه حوزه اصلی و هشت دوره رشد و تحول انسان نام می برند.
سه حوزه اصلی شامل رشد جسمانی، رشد شناختی و رشد روانی اجتماعی است که رشد جسمانی، رشد و نمو به بدن و مغز و تغییر یا ثبات در قابلیت های حسی مهارت های حرکتی و سلامتی فرد اطلاق می شود.
رشد شناختی، تغییر و ثبات در توانایی های ذهنی مانند یادگیری، توجه، حافظه، زبان، تفکر، استدلال و خلاقیت رشد شناختی را تشکیل می دهند.
رشد روانی اجتماعی ثبات و تغییر در هیجانات، شخصیت و ارتباطات اجتماعی به همراه یکدیگر حوزه رشد روانی اجتماعی را تشکیل می‌دهند که می‌تواند به کارکرد شناختی و جسمانی تاثیر بگذارد.
هشت دوره و مرحله متوالی رشدی شامل طفولیت و نوپایی اوایل کودکی میان کودکی، نوجوانی، جوانی، میانسالی و پیری است. این مراحل به ویژه در دوران بزرگسالی، تقریبی و تا حدی قراردادی است.
علاوه بر این میان افراد در نحوه مواجهه با رویداد ها و مسائل خاص هر دوره تفاوت های فردی وجود دارد. با این حال دوره به طور طبیعی باید طی شود و لازم است تا در هر مرحله نیازهای اساسی آنها برآورده شود، سپس فرد بر تکالیف رشدی خاص مثل نیازهای اساسی در دوره کودکی، غذا، لباس، سرپناه تسلط یابد.
در کودکی نیاز به ابراز خودمختاری و اتکا به نفس بیشتری از خود نشان می دهند. در دوره نوجوانی جستجوی هویت شخصی جنسی و شغلی در پی بلوغ جسمانی از تکالیف این دوره است. در دوران جوانی دستیابی به سبک زندگی، شغل مستقل و تشکیل خانواده مطرح می شود.
تکالیف میانسالی، میانسال باید با افول نسبی قابلیت های جسمانی، سازگار شود و پذیرفتن برخی تغییرات زندگی مانند یافتن مشاغل جدید و بزرگ شدن فرزندان و برخی مراقبت از والدین سالمند آنها را برعهده می گیرند.
تکالیف دوران پیری مسائلی مانند کاهش بیشتر توانایی های خود، مرگ عزیزان، در صورت بازنشسته شدن سازگاری با تجربه از دست دادن ارتباطات شغلی برقراری ارتباط با دوستان و خانواده و اقوام فعالیت های داوطلبانه پرداختن به علایق خود برخی درونگراتر شده و در جستجوی معنای زندگی خود بر می آیند.
عوامل موثر بر روانشناسی رشد
وراثت: ویژگی های فطری که به هنگام لقاح از والدین اصلی به ارث می رسد
محیط: تمامی عوامل غیر وراثتی یا تجربی که بر فرایند رشد تاثیر می گذارد یادگیری حاصل از تجربه
رسش: وارد شدن توالی طبیعی تغییرات جسمانی و رفتاری از جمله آمادگی برای تسلط یافتن بر توانایی های جدید، وارد شدن تغییرات متوالی جسمانی و الگوهای رفتاری طبیعی از قبیل آمادگی برای به دست آوردن توانایی های جدید همانند راه رفتن و صحبت کردن
عوامل محیطی: زمینه های اجتماعی و تاریخی متفاوت، عوامل متاثر از تغییر تفاوت در جوامع بشری است که جوامع آسیایی، آفریقایی و آمریکایی لاتین و عواملی همانند توسعه یافتگی کشور و صنعتی بودن آن، مهاجرت به مراکز شهری، سبک های خانواده گسترده یا هسته ای در جامعه، وضعیت اجتماعی و اقتصادی جامعه، محل زندگی، فرهنگ، نژاد و قومیت، آداب و رسوم، سنت ها و باورها، ارزش ها، زمینه های تاریخی و تجارب خاص مربوط به زمان و مکان خاص است. همچنین فرایند رشد فرد عواملی مانند رکود بزرگ اقتصادی، جنگ جهانی و رونق اقتصادی را تحت تاثیر قرار می دهند.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله مراحل رشد خانواده پیشنهاد می شود.
دوران مختلف زندگی
دوره های مختلف زندگی از کودکی تا پیری را شامل می شود.
دوره پیش از تولد (از لقاح تا تولد)
رشد جسمانی: وقتی لقاح صورت می گیرد، از همان آغاز سپرده های ژنتیکی با تاثیرات محیطی تعامل می‌کنند. ساختارها و اندام های مهم و اصلی بدن شکل می گیرند و جهش نموداری مغز آغاز می شود. در مقایسه با تمام طول عمر، رشد جسمانی در این دوره انجام می شود و آسیب پذیری در برابر تاثیرات محیطی بسیار زیاد است.
رشد شناختی، توانایی یادگیری و یادآوری و پاسخ به محرک های حسی در حال شکل گیری است.
رشد روانی اجتماعی: جنین به صدای مادر واکنش نشان می دهد و کم کم آن را به هر صدای دیگری ترجیح می دهد.
دوره کودکی (نوزادی تا ۳ سالگی)
رشد جسمانی: هنگام تولد تمامی حواس و دستگاه های بدن کم و بیش فعال است و رشد مغز کماکان ادامه دارد. هر روز ساختار آن پیچیده تر می شود، در این زمان مغز نسبت به تاثیرات محیطی بسیار آسیب پذیر است.
دوره نوجوانی (۱۱ تا حدود ۲۰ سالگی)
نیازها جستجوی هویت شخصی جنسی و شغلی با آماده شدن برای استقلال دچار تعارضات هیجانی می شود، رشد جسمانی رشد و نمو است و سایر تغییرات جسمانی سریع و چشمگیر است، بلوغ جنسی بر اثر مسائل رفتاری مانند اختلال های خوردن و سوء مصرف مواد و سلامت جسمانی در معرض خطر قرار می گیرد.
رشد شناختی براساس توانایی، تفکر انتزاعی و استفاده از استدلال علمی شکل می گیرد، تفکرات ناپخته در برخی نگرش ها و رفتارها خودنمایی می کنند.
رشد روانی اجتماعی جستجوی هویت، شامل هویت جنسی است که اهمیت اساسی پیدا می کند. اغلب ارتباط با والدین خوب است، گروه های همسالان به پیدایش و آزمودن خودپنداره کمک می کند؛ اما امکان دارد تاثیر اجتماعی نیز بر فرد بگذارند.
دوره جوانی (۲۰ تا ۴۰ سالگی)
نیازها دستیابی به سبک زندگی استقلال شغلی و تشکیل خانواده و رشد جسمانی توانایی های جسمانی در اوج خود قرار دارد؛ اما به تدریج دستخوش افول می شود. انتخاب های مبتنی بر سبک زندگی بر سلامت فرد اثر می گذارد.
رشد شناختی، توانایی های شناختی و قضاوت های اخلاقی پیچیدگی بیشتری پیدا می کند، فرد درباره تحصیلات و شغل خود دست به انتخاب می زند، رشد روانی اجتماعی، صفات و سبک های شخصیتی ثبات نسبی پیدا می کند؛ اما مراحل و نوع رویدادهای زندگی می توانند تغییرات شخصیتی را تحت تاثیر قرار دهند، فرد درباره ارتباطات صمیمانه و سبک زندگی خود دست به انتخاب می زند، بیشتر افراد ازدواج می کنند و اغلب آنها صاحب فرزند می شود.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله حل مشکلات، نیازمند یک ذهن آرام است پیشنهاد می شود.
دوره میانسالی (۴۰ تا ۶۵ سالگی)
افول نسبی قابلیت های جسمانی، تغییرات شغل، بزرگ شدن فرزندان، مراقبت از والدین پیر، رشد جسمانی برخی توانایی های حسی، سلامتی بنیه و قابلیت های فردی دچار افت می شود و زنان به سن یائسگی می رسند.
رشد شناختی و توانایی‌های ذهنی به طور اساسی به اوج خود می رسند. مهارت های شغلی و مهارت فرد در حل مسائل عملی بسیار بالا است خلاقیت فرد از نظر کمیت و کاهش از نظر کیفیت افزایش نشان می دهد. برای برخی افراد موقعیت شغلی و توانایی کسب درآمد به اوج می رسد و برخی دیگر دچار تغییر شغل یا فرسودگی شغلی می شوند .
همچنان رشد روانی اجتماعی و احساس هویت در حال شکل گیری است. در دوره میانسالی ممکن است فشارهای روانی افزایش یابد؛ زیرا مسئولیت دوگانه مراقبت از فرزندان و والدین سالمند باعث بروز فشار روانی شود. رفتن فرزندان از خانه باعث می شود که این افراد با تجربه آشیانه خالی مواجه شوند.
دوره پیری (۶۵ ساله به بالا)
کاهش توانایی ها، مرگ عزیزان، مواجه شدن با مرگ، مسائل بازنشستگی، رشد جسمانی بیشتر افراد سالم و فعال، اگرچه سلامتی و وضعیت توانایی های جسمانی کاهش می یابد، کند شدن زمان واکنش در برخی جنبه های اثر می گذارد. رشد شناختی بیشتر افراد به لحاظ ذهنی، مانند هوش و حافظه در برخی حیطه ها کاهش می یابد؛ اما بیشتر افراد راه هایی برای جبران این نقایص پیدا می کند.
رشد روانی اجتماعی بازنشسته شدن سبب افزایش و اوقات فراغت شده و به افراد امکان می دهد فرصت های تازه داشته باشند. البته افراد به اجبار باید با مسائلی مانند از دست دادن عزیزان و نزدیک شدن مرگ خود روبه رو شوند و با آنها کنار آیند. حفظ ارتباط با اعضای خانواده و دوستان نزدیک می تواند پایگاه حمایتی مهمی برای افراد فراهم کند. جستجو برای یافتن معنای زندگی تبدیل داده ترین موضوع در زندگی افراد می شود.
همه این موارد مسائلی است که در روانشناسی رشد مورد بررسی قرار می گیرد.
برای آگاهی بیشتر مطالعه مقاله کفش نارنجی پیشنهاد می شود.
چتری امن برای خانواده
مرکز مشاوره و روانشناسی نیلوفر آبی با دارا بودن مجوز رسمی سازمان بهزیستی کشور با مدیریت سرکار خانم دکتر خدیجه سادات باقرزاده تاسیس شده است. کلینیک نیلوفرآبی با دارا بودن جمعی از مشاوران خبره، اساتید دانشگاه و درمانگران مفتخر است در خدمت شما عزیزان باشد.
لازم به ذکر است که کلیه خدمات این مجموعه توسط متخصصان دوره دیده در زمینه‌های مختلف روانشناسی عرضه می‌شود.
همچنین به استحضار می‌رساند در مرکز مشاوره نیلوفر آبی به طیف گسترده‌ای از مشکلات روانشناسی، روانپزشکی، کودک و نوجوان و بزرگسال به صورت فردی، زوج، خانواده و گروهی رسیدگی می‌شود.
نیلوفر آبی، همراه شماست تا یک زندگی ایده‌آل داشته باشید.
